سلسله مباحث روش هاي يادگيري

مبحث سوم: راههاي تسهيل ياد آوري

چه كسي مي تواند درس حاضر كردن را به من بياموزد؟
زهرا بازرگان 1376


كودكان و نوجوانانم در ارتباط با تكاليف درسي خود مسئوليتهاي مختلفي به عهده دارند. گاهي از آنان مي خواهند يك سلسله تمرينات خاصي را انجام دهند و يا درس بخصوصي را مرور كنند. زماني بايد گزارش تهيه كنند، مطلبي براي سخنراني آماده كنند و يا براي امتحان، درسها را دوره كنند. انجام هر يك از وظايف فوق تدابير و روشهاي خاصي را مي طلبد. كمك اوليا به كودكان اين است كه آنان را در شناخت و استفاده از راههايي كه به انجام موفقيت آميز اين وظايف آموزشي مي انجامد، راهنمايي كنند.
در راهنمايي دانش آموزان بايد به اين نكته توجه داشت كه ضمن اينكه پيشنهادهاي اوليا مي تواند براي اكثر كودكان بخصوص آنان كه در سنين پايين تري هستند راهگشا باشد ،درمورد برخي ديگر بخصوص از جانب نوجوانان به خاطر شرايط ويژه سني آنان، غالباً با استقبال چنداني مواجه نمي شود. اين امر نبايد اوليا را مايوس كند، زيرا ميزان مفيد بودن راهنمايي، بستگي به شدت استقبال نوجوان ندارد و حتي اگر او با پيشنهادها به نحوي بي تفاوت برخورد كند به احتمال زياد آنها را به كار خواهد برد. مهم جلب اعتماد و قبولاندن اين نكته به اوست كه كوششهايش براي انجام تكاليف درسي مورد تاييد است و او مي تواند ضمن تكيه بر تواناييها و استعدادهاي خويش در صورت لزوم از حمايت و راهنمايي اولياي خود نيز برخوردار باشد.
برخي از پيشنهادهايي كه اوليا مي توانند براي كمك به كودك و نوجوان در انجام موفقيت آميز تكاليف مختلف ارائه دهند به شرح زير است:

1- مرور يك مطلب درسي

مرور مطالب درسي بر خلاف آنچه اغلب كودكان مي پندارند عبارت از اين نيست كه با نگاهي گذرا صفحات كتاب را نگاه كنند، بلكه فعاليتي دقيق و مشخص است. دانش آموزي كه مي خواهد درسي را مرور كند بايد دقيقاً بداند از آن درس چه مي خواهد و چه نوع اطلاعاتي را لازم است از مجموعه مطالب استخراج كند. براي يادگيري بايد برنامه داشت و با مطلب درسي برخوردي فعالانه نمود.
اگر مطلب مورد نظر درس فارسي با يادگيري ديكته باشد، مي توان كودك را تشويق كرد كه ابتدا زير لغات مشكل يا جديد خط بكشد و بعد با دقت آنها را مطالعه كند يا بنويسد. در درس جغرافيا كودك مي تواند شكل و طرح آنچه را كه مورد نظر است در كتابچه خود بكشد. براي درس رياضيات بهتر است تمرينهاي مشكل را انتخاب و دوباره آنها را حل كند. در درس تعليمات اجتماعي يا علوم مي توان مطلب را خلاصه كرد يا براي هر بند، عنوان تازه اي گذاشت.
دانش آموزان كلاسهاي پايين تر را مي توان تشويق كرد كه "معلم بازي" كنند و براي خواهر يا برادر كوچكتر خود درس را تعريف كنند.
نكته مهم در يادگيري مطلب درسي اين است كه كودك يا نوجوان بتواند خود را در وضعيت استفاده از آن مطلب يا به كارگيري آن قرار دهد و كاربرد آن را براي زمان حال يا آينده خود و ديگران مجسم كند. دانش آموز بايد بتواند با شناخت اجزاي يك موضوع مثالهايي خارج از آن موضوع بيابد و به هر نسبت كه بتواند مثالهاي دورتري پيدا كند، مساله را بهتر درك كرده و توانايي تعميم در او بيشتر رشد يافته است.

2- درس حاضر كردن

كودكان معمولاً درس حاضر كردن را به انجام دادن تمرين ترجيح مي دهند، زيرا تصور مي كنند كار آسانتري است. آنان اشتباه مي كنند زيرا درس حاضر كردن وقت و انرژي بيشتري مي طلبد. دانش آموزان معمولاص يك يا دو بار از روي درسي كه قرار است حاضر كنند، مي خوانند، سپس اعلام مي كنند كه ياد گرفته اند و اجازه مي خواهند كه دنبال بازي يا انجام كارهاي ديگري بروند. سوال مناسب در اين طور مواقع اين است:" از كجا متوجه شدي كه ياد گرفته اي؟" واقعيت اين است كه بيشتر دانش آموزان نمي دانند چه موقع مي توانند بگويند درس را كاملاً ياد گرفته اند و يادگيري واقعي چه وقت حاصل مي شود. براي همين است كه يكي از وظايف معلمان اين است كه به آنان ياد بدهند چه وقت مي توانند بفهمند كه مطلبي را ياد گرفته اند؛ مثلاً به آنان بگويند وقتي فلان نشانه ها و علائم را در خودت ديدي و فلان كار را توانستي انجام دهي معلوم مي شود كه مطلب را كاملاً ياد گرفته اي.
بنابراين وقتي كودك يكي دو بار مطلب درسي را خواند بايد با او بررسي كنيم و ببينيم چه علائمي نشان دهنده اين است كه او درس را ياد گرفته است. اين علائم ممكن است بيان صحيح تعاريف درس باشد؛ مثلاً از او بپرسيم:
- آيا ميتواني مثلث را تعريف كني؟
يا براي اينكه بفهميم يك مفهوم را چگونه از مفهوم ديگر تشخيص مي دهد؛ مي توانيم پيشنهاد كنيم:
- دو جدول بكش و خصوصيات پستانداران و خزندگان را در آن نشان بده.
علامت درك مطلب ممكن است كشيدن اين طرح، مثلاً طرح يك سلول گياهي يا كشيدن نمودار باشد. به همين ترتيب كاربرد يك دستورالعمل در موارد جديد، خلاصه كردن يك مطلب يا بيان آن با عبارات صحيح، مي تواند
نشانه اي از درك موضوع باشد.
علائم و نشانه هاي فوق معياري براي ارزشيابي به كودك مي دهد و او را متوجه مي كند كه تا چه حد درس را ياد گرفته است.

3- حفظ كردن

حفظ كردن مطالب بر خلاف آنچه برخي از اوليا معتقدند كار بسيار مفيدي است، زيرا اگر ما بسياري از كارهاي خود را به طور خودكار و با تكيه بر حافظه انجام نمي داديم چگونه مي توانستيم دائماً ذهنمانه را به كار بگيريم؟ مسلماً بايد وقت و انرژي فوق العاده اي صرف مي كرديم. دانش آموز بايد بتواند در طي تحصيل خود همان طور كه مكانيسم هاي رواني- حركتي را كسب مي كند، مكانيسم هاي ذهني خود را نيز پرورش دهد. كار اوليا در اين زمينه اين است كه اين تلاش را براي وي آسان كنند. بدين نحو كه به او كمك كنند مثلاً مطلب درسي مورد نظر را تجزيه كند، اجزاي تشكيل دهنده آن را بشناسد، دوباره اجزاء را تركيب كند و سپس آن را با كلمات خود بيان نمايد.
بيان مجدد مطلب بسيار ضروري است و باعث مي شود كه فرمول يا مطلب درسي حالت ناآشناي خود را در نظر كودك از دست بدهد و به صورت آشنا در آيد. امر مهم، كوشش ذهني در ياد آوري مطلب است. در ضمن بيان مطلب، كودك مي تواند نكات اصلي، تصاوير يا كلماتي را به ياد آورد كه حافظه اش با تكيه به آنها موضوع را ضبط مي كند و به تدريج در ذهن جا مي اندازد.

راههايي براي تسهيل ياد آوري در كودك:

به كودك مي توان پيشنهادهايي به شرح زير كرد:
"اين فرمول را بخوان، يك بار تكرار كن يا آن را بنويس، يك بار ديگر تكرار كن، حالا چشمهايت را ببند يا كتاب را ببند و ببين چه چيز يادت مي آيد؟ به كتاب نگاه كن و ببين تا چه حد فرمول را درست نوشته اي. اگر فرمول را اشتباه نوشته اي دوباره شروع كن. وقتي چند نكته را به ياد آوردي، سعي كن بقيه را با توجه به همين نكات به خاطر بياوري. اگر اين نكته براي ياد آوري موضوع كافي نيست سعي كن چند نكته ديگر هم پيدا كني".
براي اينكه اطلاعات در ذهن جايگزين شود بهتر است يادآوري مطالب در زمانها و مكانهاي مختلفي انجام گيرد؛ مثلاً در حال راه رفتن، به هنگام لباس پوشيدن و غيره. ياد آوري و جايگزين مطالب در ذهن، منحصراً در پشت ميز كار صورت نمي گيرد.
تكرار مطالب حتي پس از يادگيري موضوع هم مفيد است، زيرا براي ياد آوري كامل تنها فهميدن مطلب كافي نيست. بنابراين به هنگام حفظ كردن، تكرار مطالب بايد به صورت پيوسته و در فواصل نزديك انجام گيرد و ضمن يادآوري مطالب بايد كوشش كرد مطالب قبلي نيز به خاطر آورده شود.
توصيه ديگر براي نوجوانان و حتي دانشجويان اين است كه يكي از راههاي به ياد آوري مطالب مفصل و پيچيده به هنگام امتحان، حفظ كردن فهرست مطالب و عناوين ريز درسهاست. در اين صورت با مشاهده سوالات امتحاني انسان بلافاصله كلمات كليدي را در ذهن خود مجسم مي كند و مطالب مربوط به آن را به ياد مي آورد. براي حفظ كردن دروس بايد كوشش كرد تا سطح دقت و تمركز بالا نگه داشته شود، بنابراين لازم است كه زمان يادگيري به واحدهاي كوچكي تقسيم شود؛ به عنوان مثال پس از هر نيم ساعت درس خواندن كار را بايد چند دقيقه متوقف كرد تا فرصت استراحت و تجديد قوا حاصل شود.


4- انجام تمرينات درسي

گاهي دانش آموز زماني طولاني در مقابل تمرين درسي خود متوقف شده بدون اينكه بداند با آن دقيقاً چه بايد كرد. در اين طور مواقع اصرار و پافشاري در اينكه او همچنان به كوشش خود ادامه دهد تا چيزي دستگيرش شود، فايده اي ندارد زيرا بندرت ممكن است با افزايش زمان مطلبي كه تفهيم نشده، ياد گرفته شود.
كمك اوليا در اين گونه مواقع اين است كه در مرحله اول منشاء مشكل را بيابند و پس از آن روش كار و ابزار مورد استفاده فرزند خود را بررسي كنند.
در انجام تمرينات درسي بخصوص رياضيات، امر مهم درك صورت مساله است. ممكن است معاني برخي از لغاتي كه در صورت مساله و كار رفته است براي كودك ناآشنا باشد، يا جمله بندي مساله به صورتي باشد كه درك آن را دشوار جلوه دهد، بنابراين بايد كودك را به خواندن دقيق مساله تشويق كرد. گاهي پرسيدن سوالاتي به شرح زير
مي تواند راهگشا باشد:
- مساله مربوط به چيست؟
- از تو دقيقاً چه مي خواهند؟ آيا بايد مقايسه كني؟ خلاصه كني؟ جدول بكشي؟ يا توضيح دهي؟
غالباً وقتي دانش آموز كوشش مي كند مساله را تا انتها بخواند، موضوع برايش روشن مي شود زيرا معمولاً انتظاري كه از او دارند در پايان مساله مشخص شده است. پس از خواندن صورت مساله تا به آخر بايد به مراحل قبلي و سوالات مياني باز گردد. اين سوالات از اين پس در اطراف محور مركزي يعني سوال اصلي مساله روشن تر به نظر مي آيند و فهم آنها آسانتر مي شود.

جستجوي اطلاعات و مواد لازم:

بسياري از مواقع وقتي كودك به خواندن صورت مساله مشغول است متوجه مي شويم كه يا بعضي از كلامات برايش روشن نيست و يا برخي از اصطلاحات ظاهراً بي اهميت؛ مانند بنابراين، سپس، بالاخره، از طرفي و غيره به كلي معني جمله را تغيير مي دهد، لذا بايد او را متوجه اهميت اين اصطلاحات كرد.
از طرفي ممكن است كودك براي حل مساله نيازمند مرور مفاهيم يا مطالبي باشد كه قبلاً در كلاس خوانده، اما فعلاً از ياد برده است. او بايد با مراجعه به دروس قبلي و تمريناتي كه در آن زمينه انجام داده اطلاعات لازم را به دست آورد.
به همين ترتيب در كنار جزوه و كتاب درسي، لوازم ضروري مانند مداد، پرگار، خط كش و غيره كودك را در وضعيتي فعال در مقابل تمرينات خود و آماده براي حل مساله قرار مي دهد.
اگر با توجه به لوازم و اطلاعات فوق باز هم كودك در حل تمرينات دچار مشكل است بايد او را براي جستجوي اطلاعات بيشتر از كتاب، جزوه، همكلاسيها و در صورت لزوم معلم كلاس راهنمايي كرد.

5- تهيه گزارش يا سخنراني

گاه به كودكان و نوجوانان تكاليفي داده مي شود كه نيازمند تفكر و نيز جمع آوري مدارك و اسناد مي باشد؛ مثلاً تهيه يك گزارش يا ايراد سخنراني؛ اين نوع تكاليف را بچه ها به انواع ديگر ترجيح مي دهند و معمولاً براي حسن انجام آن از خود مايه بسيار مي گذارند. بايد دانست كه براي انجام يك كار مفصل و پيچيده بايد زماني نيز در نظر گرفت. زماني براي تفكر و انديشيدن به موضوع، زماني براي انتخاب ايده هاي مناسب، به نظم در آوردن، شكل دادن و به كمال رساندن ايده ها و سپس زماني ديگر براي بررسي و دوباره خواني آنچه تهيه شده است با نگاهي جديد و به قصد انجام اصلاحات در آن.
متاسفانه بسياري از كودكان اين مراحل را در نظر نمي گيرند و سعي مي كنند مراحل را دو تا يكي طي كنند و بنابراين كارها به نظرشان مشكل و پيچيده مي آيد. در اين حالت بايد به كودك كمك كرد تا كارش را برنامه ريزي كند و سازمان دهد.
بنا بر آنچه گفته شد در تهيه گزارش بايد به سه مرحله توجه كرد:
- آماده كردن كار
- انجام كار
- بررسي منتقدانه و تصحيح گزارش
آماده كردن كار: اين مرحله زماني آغاز مي شود كه به موضوع مورد نظر فكر مي كنيم و نگران انجام آن هستيم. بدين ترتيب، در مورد يك مقاله، يك مساله رياضي و يك گزارش جغرافيايي، مي توان در اتوبوس در حالي كه به خانه
مي رويم، به هنگام خريد يا حتي ضمن انجام كارهاي خانه فكر كرد و ايده هايي جمع آوري نمود.
در جمع آوري تدريجي افكار و انديشه ها هر كس روش خاص خود را دارد. بعضيها كتابچه كوچكي در جيب دارند و هر فكر جديدي كه به نظرشان رسيد آنرا يادداشت مي كنند. شاگردي ممكن است در اتاقش ورقه اي نصب كند و هر روز درباره برنامه مورد نظر خود سطري بر آن بنويسد. كودك ديگري ممكن است روي ورقه هاي كوچك مطالبي يادداشت كند و آنها را جمع آوري نمايد و به موقع مورد استفاده قرار دهد.
آنچه مهم است اين است كه بايد طرح يا چهارچوب مشخصي در ذهن داشت و اطلاعات را با توجه به آن طرح جمع آوري كرد.
انجام كار: پس از جمع آوري اطلاعات لازم، مواد را بايد به كار گرفت. روش به كارگيري اطلاعات نيز بر اساس افراد، متفاوت است.
دانش آموزي ممكن است همه كاغذها را روي زمين يا روي ميز پخش كند و سپس آنها را بر اساس موضوع دسته بندي كند و كار را سازمان دهد.
روش ديگر تعيين عنوانها، طبقه بندي و خلاصه كردن است. در اين مرحله مطالب را مي توان با هم مقايسه و اطلاعات زائد را حذف كرد.
شكل دادن به مطلب، بر اساس موضوع درسي فرق مي كند. يك گزارش رياضي بايد قبل از هر چيز دقيق و صحيح باشد و يا گزارش تاريخي لازم است عميق و جامع باشد. بدين ترتيب، كم كم مطالب با توجه به چهارچوب و طرح خاصي كه براي گزارش يا سخنراني در نظر گرفته شده، شكل لازم را به خود مي گيرد.
بررسي منتقدانه و تصحيح گزارش: معمولاً شاگردان پس از اتمام مراحل بالا يك بار به سرعت و به طور سطحي مطلب را مي خوانند و گاهي هم با پيدا كردن اشتباهات جزئي و تصحيح آن، كار را تمام شده تلقي مي كنند، در حالي كه بررسي موثر هنگامي ميسر است كه دانش آموز سعي كند مطلب را با ديدي انتقادي بخواند يعني وقتي بتواند به خود بگويد:" اگر من اين مطلب را ننوشته بودم چه انتقادي مي توانستم نسبت به آن داشته باشم؟" و يا " اگر موضوع برايم جالب نبود آيا باز هم اين طرز ارائه مطلب مرا جلب مي كرد؟"
در اين مرحله به دانش آموز بايد كمك كرد تا خود را به جاي خواننده بالقوه اي بگذارد كه لازم است تاييد و توجه او جلب شود. او بايد از خود بپرسد: " از كدام قسمت اين گزارش يا سخنراني ممكن است همكلاسيهايم خسته شوند و يا برايشان مبهم باشد و من براي جلب توجه آنها چه كار بايد بكنم".

6- درس حاضر كردن براي امتحان ( دوره كردن)

نزديك شدن امتحان براي بسياري از كودكان اضطراب آور است. اما در عين حال اين زمان در آنان
عكس العمل هاي متفاوتي به وجود مي آورد.
بعضي از بچه ها حالت بي قراري و كلافگي از خود نشان مي دهند. بعضي ديگر بر عكس ساكت و درمانده به نظر مي رسند، ليكن از ترس اينكه مبادا اوليا اين حالت را به تمسخر بگيرند و يا بگويند:" اين طرز درس خواندن نيست" و يا "مگر تو امتحان نداري پس چرا بي كار نشسته اي؟ " با اوليا خود درباره اين اضطراب صحبت نمي كنند.
برخورد آرام، جملات اطمينان بخش و كوشش در جلب اعتماد كودك، مسلماً در تخفيف اين اضطراب موثر خواهد بود.
براي كمك به وي در يادگيري و مرور درسها، راههاي مختلفي وجود دارد؛ به عنوان مثال مي توان پيشنهاد كرد كه به يادآوري فعالانه و نظامدار آنچه تاكنون آموخته است، بپردازد يا فهرست قسمتهاي مهم درس را تهيه كند و اين قسمتها را به صورتي عميقتر از معمول مورد مطالعه قرار دهد. به همين ترتيب مي توان به او پيشنهاد كرد كه با توجه به فهرست تهيه شده اساسي ترين نكات را براي مطالعه مجدد انتخاب و به اصطلاح مطالب را الك كند.

ياد آوري فعالانه مطالب

همانطور كه قبلاً اشاره شد مرور يك مطلب درسي كار ساده اي نيست؛زيرا معمولاً اين احساس به دانش آموز دست مي دهد كه ظاهراً همه چيز را مي داند ولي در عين حال نمي تواند به خوبي آن را بيان كند.
نكته مهم در مرور يك مطلب درسي كار دوباره، روي آن است؛ يعني بايد با آن برخورد جديدي نمود و تركيب
تازه اي به آن داد.
مرور مطلب، بيشتر به كار يك باستان شناس شباهت دارد تا عمل يك جهانگرد، زيرا باستان شناس دقيقاً مكانها و نقاط خاصي را مورد مطالعه و مشاهده قرار مي دهد، در حالي كه براي جهانگرد هر چيز ممكن است جالب باشد. مرور فعالانه درس به معني انجام كار مجدد روي معلومات گذشته است و لازمه آن فهرست كردن، طبقه بندي، مقايسه و دوباره شكل دادن به مطلب است. بنابراين در مرور فعالانه كتاب و جزوه درسي بايد به يك كليد گزينشي مجهز بود؛ مثلاً دانش آموز مي تواند براي خود فهرستي از تعاريف اصلي درس تهيه كند يا اصطلاحات فني را درآورد، مجموعه برگه براي قضاياي هندسه تهيه كند و به همين ترتيب؛ مهم اين است كه فعاليت جديدي روي دروس انجام دهد. تهيه اين نوع ابزار اگر عملي و جالب باشد مي تواند در يادگيري مطالب درسي كمك موثري كند.

فهرست كردن بخشهاي مشكل درسي

از شاگردان به ندرت ممكن است امتحاني بگيرند كه در مورد آن تكاليفي داده نشده و تمرينات لازم انجام نشده باشد. اگر شاگردان تمرينات و تكاليف خود را به طور منظم نگهداري كرده باشند، به هنگام امتحان مي توانند با مراجعه به بخشهاي مشكل درس و تمريناتي كه قبلاً در آن اشكال داشته اند، اصلاحاتي را كه انجام گرفته است مورد توجه قرار دهند. سپس با بستن جزوه مجدداً هر يك از تمرينها را حل كنند و ببينند تا چه حد در انجام آن موفق هستند.
بايد دانست كه براي مرور فعالانه مطالب درسي هيچ چيز با ارزشتر از تمرينات درسي و ورقه هاي امتحاني نيست. زيرا انسان مي تواند اشتباهات گذشته خود را بررسي كند و مورد اصلاح قرار دهد.
دانش آموز مي تواند پس از انجام تمرينات سابق به ساختن تمريناتي در ارتباط با آن بپردازد كه اين امر در فهم كامل مطلب به او كمك خواهد كرد.
سوال درآوردن، يكي از راههاي موثر در يادگيري مطالب درسي و استخراج سوالات مشكل است. از كودك بپرسيد:
"اگر قرار بود تو اين درس را از شاگردي مي پرسيدي چه نوع سوالاتي از او مي كردي؟ حالا سعي كن سوالات مشكل را در آوري و خودت به آنها جواب دهي."
به همين ترتيب كودكان مي توانند ضمن درس حاضر كردن باهم، از يكديگر سوال كنند. اين كار خستگي آنان را تخفيف خواهد داد. براي كودكان كلاسهاي پايين تر كه يادگيري از طريق بازي را دوست دارند، مي توان جعبه هايي مقوايي تهيه و به آنان كمك كرد تا تعدادي سوال درسي در آورند و آنها را در جعبه بيندازند. سپس با قرعه كشي سوالات را يك به يك بيرون آورند و به آنها پاسخ دهند.
اگر فرزند شما ترجيح مي دهد تنها درس حاضر كند، مي تواند هر روز درباره مطلبي كه در كلاس ياد گرفته است سوالاتي تهيه كند و آنها را در يك جعبه يا در جعبه هاي كوچك مربوط به هر درس بيندازد و هر چند وقت يك بار قبل از اينكه زمان امتحان برسد آنها را بيرون آورد و حافظه خود را تازه كند.
نوجوانان مي توانند علاوه بر استخراج سوال، كلمات كليدي هم براي هر درس انتخاب كنند، به نحوي كه هر كلمه براي آنان ياد آور مجموعه اطلاعات باشد.
تمهيدات و پيشنهادهاي فوق را مي توان براي هر كودك يا نوجوان با توجه به سن وي، ماده درسي، نوع امتحان و با در نظر گرفتن ساعاتي براي استراحت، تفريح و بخصوص ورزش، به كار برد.

منبع:

بازرگان، زهرا، 1376، مدرسه اي ديگر، انتشارات انجمن اوليا و مربيان جمهوري اسلامي ايران، صفحات 58-46

آزمايش